Duboko usađen u obroncima planine Kozjak, Manastir Prohor Pčinjski zrači duhovnom dubinom i kulturnim nasleđem. Ovo sveto mesto, okruženo prirodnim lepotama, predstavlja izvanredno svedočanstvo vere i duhovnosti.
Muški manastir Prohor Pčinjski nalazi se na šumovitim obroncima planine Kozjak, duž leve obale reke Pčinje, u ataru sela Starac, udaljen 30 km južno od Vranja. Prema predanju, podigao ga je u 11. veku vizantijski car Roman Diogenes kao znak zahvalnosti Svetom Prohoru Pčinjskom „Mirotočivom“, koji mu je prorokovao da će postati car. Manastir funkcioniše kao kulturno-prosvetni centar ovog kraja, a u njemu deluje bogoslovska škola, radionica za prepisivanje i oslikavanje rukopisa, kao i organizovana obuka za ikonopisački zanat.
Starac manastira je arhimandrit Metodije (Marković), a bratstvom rukovodi od 1. januara 2020. godine.
Manastir Prohor Pčinjski – Bogata Istorija
- Politički događaji koji su se odigrali krajem 10. i početkom 11. veka ostavili su dubok utisak na arhitekturu ove oblasti. Nakon Vasilija II pobednika nad Samuilom, Vizantija je povratila teritorije Balkanskog poluostrva koje je ranije izgubila. To je zahtevalo reorganizaciju političke i crkvene uprave, stavljajući stanovništvo pod njen uticaj. Carigradskom poveljom iz 1020. godine, Vasilije II je reorganizovao Ohridsku patrijaršiju, sada arhiepiskopiju (vidi: Ohridska arhiepiskopija), u kojoj se pominje Morzoviška eparhija, u čijem sastavu je, između ostalih mesta, i Kozjak – današnje ime planine na čijem podnožju se nalazi manastir Svetog Prohora Pčinjskog. Njega je izgradio vizantijski car Roman IV Diogenes, na molbu ovog sveca i zaštitnika hrama Prohora Pčinjskog. Sistematska arheološka iskopavanja uz sveobuhvatnu analizu dosadašnjih saznanja potvrdila bi tvrdnju da je prvobitna skromna jednobrodna crkva podignuta u XI veku ili na početku XII veka.
- Prema rečima Stefana Prvovenčanog, Nemanja je tokom ratova sa Vizantijom između 1180–1190. godine osvojio oblast Vranja. Pripajanjem novooosvojenih teritorija Srbiji, otvorila se potreba za organizacijom crkve, koju je sproveo Sveti Sava 1220. godine. Manastir je ostao u sastavu srpske države sve do njenog definitivnog pada.
- Kralj Milutin je, uz svojih 40 manastira, obnovio i ovaj, a iz karlovačkog rodoslova saznajemo da je sagradio i manastir Pšinskom Prohoru. Ovo potvrđuje i ugrađena opeka na severnoj fasadi stare crkve, sa imenom Save u plitkom reljefu, otkrivajući njegovu neposrednu brigu o obnovi hrama, arhiepiskop Save III (1309-1316). Jedna od najopsežnijih obnova je zasluga kralja Milutina, koji je angažovao solunske slikare Mihaila i Evtihija da oslikaju novi hram 1316. ili 1317. godine.
- Nakon Kosovske bitke 1454. godine, manastir su razorili Osmanlije, a 1489. godine ga je obnovio Marin, sin popa Radojna iz Kratova. Tada su oslikane freske koje se smatraju najznačajnijim umetničkim delima tog vremena. S obzirom na to da je obnova izvedena na stogodišnjicu Kosovskog boja, u crkvi je oslikan i lik Svetog kneza Lazara. Podignuta je i manja crkva Svetog Jovana, od koje danas postoje samo temelji. Takođe, krajem 16. veka postojala je slikarska zografska radionica u manastiru, čiji su majstori oslikavali freske velike likovne vrednosti u kapeli na južnoj strani crkve. U isto vreme su delovale i pismohranica i štamparija.
- Manastir je još dva puta pogođen od strane Turaka i Arnauta. U prvoj polovini 19. veka su došla bolja vremena, delom zahvaljujući Husain-paši Kavanzogluu (1821), koji je bio izuzetno naklonjen i štitio hrišćansku svetinju. Međutim, manastirska crkva je izgorela u požaru 1854. godine zbog nepažnje popa Stashe. Tada je i grob Svetog Prohora bio oštećen. Manastirski hram sa šest odelenja je brzo popravljen, a ostaci svetih moštiju su ugrađeni u oltarski zid. U to vreme, u manastiru je živeo „Gazda“ (domaćin manastira) Nedeljko Kovačević, izuzetno bogat i skroman čovek. Niti se kaluđerio, niti se ženio, a novac je za manastirske potrebe trošio. Družio se i hranio sa manastirskim slugama, najamnicima i čobanima. Manastirski epitrop Nedeljko je srušio četiri odelenja i sagradio novu crkvu, a od stare sačuvao samo odelenje sa grobnicom i ispovedaonicom u novom oltaru.
- Manastir se ponovo našao u okvirima srpske države 1912. godine. Za vreme Prvog svetskog rata 1915. godine, Bugari su opljačkali manastir, a igumana Vladimira Protića, kaluđera Arsenija i popa Stojana su izveli na Rujan, gde su ih kod sela Lukarca 22. oktobra iste godine ubili noževima, potom prelili benzinom i zapalili. 1927. godine se tu našao ruski emigrant, Ivan Oern, inače poreklom od švedske plemićke porodice Oern. Ali umesto da postane kaluđer, postao je administrativno lice po savetu starješine manastira. Taj bivši ruski carski vojnik, zatim žandarm u Bijelom Polju, pa student tehnike u Beogradu, opravdao je očekivanja i značajno unapredio manastirsku ekonomiju. Odlukom Skopske eparhije, ovaj skromni plemić je premesten u manastir Leshok, gde je takođe pomogao svojim angažmanom. 1930. godine je starac manastira bio iguman Sava. Manastir je imao vredne šume na Kozjak planini, mada teško dostupne za eksploataciju, prihode od dve vodenice, ali glavni izvor prihoda su bili prilozi tokom proslava i takse za isecene kolače.
Manastir Prohor Pčinjski – Arhitektonska Lepota
Ogledana od tesanog kamena, manastirska ograda prekrivena je kamenim pločama i ćeramidom. Sa severne, zapadne i južne strane prostiru se impozantne zgrade konaka. Glavna kapija, Vranjska kapija, sa zapada vodi pravo do ulaza u crkvu, dok se ona na jugu ispod konaka okreće prema Kumanovu, po čemu je dobila ime. Na istočnoj strani, crkvu od zgrade Mitropolije delimično razdvajaju otkriveni temelji, verovatno crkve svetog Jovana, dela srednjovekovnog manastirskog kompleksa kojem pripada središnji deo porte oko groba Svetog Prohora Pčinjskog.
Drevno svetilište je izgrađeno na starom kultnom mestu nazvanom „Ispodnica“, gde je živeo prepodobni Prohor Pčinjski. U tu pećinu na steni se moglo ući samo puzeći zbog otvora. I pored nedostatka pouzdanih materijalnih dokaza, postoje razlozi za tvrdnju da je sadašnji grob Svetog Prohora deo prvobitnog hrama. Od najstarije svetinje do danas je sačuvana kapela gde počivaju mošti Svetog Prohora. To je mala, poklonička niska pravougaona prostorija. Na sfernolikoj istočnoj strani su smeštene mošti svetitelja, sa malim otvorom u donjem desnom uglu, iz kojeg već celo milenijum ističe čudotvorno mirisno ulje. Pravilo je bilo da vernici prethodno operu noge tom vodom, a zatim puzeći sa upaljenom voštanicom uđu u isposnicu radi molitve. Sveti Prohor je trenutno jedini srpski svetitelj-mirotvorac u Srbiji.
Pažljivo složene opeke, kamenje i malterne fugne iz vremena kralja Milutina stvaraju iznenađujuće kolorističke efekte koji se menjaju u zavisnosti od ugla pod kojim sunce osvetljava fasadne površine. Na osnovu sačuvane bordure na severnom zidu, crkva je nekada imala zidani ikonostas. Crkva je značajno obnovljena krajem XVI veka, kada je dograđen paraklis u slavu Bogorodice, kojom prilikom je korišćen isti materijal za gradnju, ali na manje dekorativan način. U paraklis se iz naosa ulazi hodnikom uz grobnicu Svetog Prohora i kroz vrata na južnoj strani nove crkve. Nova crkva je započeta 1898. godine i završena 1904. godine. U crkvu se ulazi sa zapada preko dvanaest polukružnih stepenika.
U manastirskom kompleksu dominiraju dva konaka, od kojih „vranjski konak“, monumentalnih dimenzija, predstavlja jednu od najlepših zgrada ovog tipa u Srbiji. Građen je između 1854. i 1862. godine zaslugom Hadži-Mihaila Pogačarevića, trgovca iz Vranja. U tom starijem konaku bilo je 70 prostranih soba, a u novijem se nalazi 22 moderno uređene sobe, sa jednim velikim prostorom za svečanosti.
Prvobitna crkva, podignuta iznad groba ovog čuvenog svetitelja i misionara, više puta je obnavljana. Sadašnja monumentalna višekupolna crkva, sagrađena 1898. godine, obuhvatila je starija zdanja. U oltarskom prostoru se nalazi grobnica Svetog Prohora Pčinjskog i monaška kosturnica. Najzaslužniji za obnovu je bio Nedeljko Kovačević, dugogodišnji manastirski tutor poreklom iz sela Klinovca, u Preševskom srezu. Nakon Nedeljkove smrti, inače zaslužnog starog četničkog vođe, njegovo telo je u znak počasti sahranjeno u manastirskoj porti.
Manastirski Kraljev konak je izgoreo 27. januara 2014. godine.
Mesto Duha i Tihine
Manastir Prohor Pčinjski pruža duhovnu utočište u neposrednoj blizini prirode. Tišina i mir okoline omogućavaju posetiocima da se povuku u unutrašnji svet i pronađu duhovni spokoj. Ovde se možete udaljiti od svakodnevnih briga i posvetiti vlastitom duhovnom rastu.
Kulturno i Versko Nasleđe
Manastir Prohor Pčinjski je ne samo duhovno središte, već i kulturni spomenik vonih razmera. Kroz vekove je privlačio posetioce i vernike svojom jedinstvenom atmosferom. Ujedno je i svedok važnih istorijskih trenutaka, čuvajući tradiciju i oplemenjujući srpsku kulturnu baštinu.
Očuvanje Identiteta
Danas, Manastir Prohor Pčinjski nastavlja da igra ključnu ulogu u očuvanju verskog i kulturnog identiteta Srbije. Kroz kontinuirane napore obnove, kao i organizovanje duhovnih i kulturnih događaja, ova svetinja ostaje živa i relevantna za današnje generacije.
Manastir Prohor Pčinjski predstavlja duboko duhovno mesto sa izuzetnim kulturnim značajem. Njegova prisutnost na planinskim padinama simbolizuje povezanost čoveka i prirode, duhovnog i materijalnog. Poseta ovom manastiru pruža ne samo priliku za duhovno obogaćivanje, već i za susret sa izuzetnim umetničkim i istorijskim vrednostima koje čine srpsku kulturnu baštinu.
